دیروز، امروز و فردای باسوادی

مفهوم سواد ¹ در سدۀ گذشته، تغییرات بسیاری کرده است. به‌ عنوان مثال، در طی این مدت، یونسکو یعنی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد، چهار تعریف مختلف از سواد را ارائه داده است. در اوایل قرن بیستم، این سازمان توانایی خواندن و نوشتن به‌زبان مادری را معیار باسواد بودن می‌دانست. در اواخر قرن بیستم، استفاده از رایانه و صحبت و درک مطلب به‌ یک زبان خارجی نیز به توانایی خواندن و نوشتن اضافه شد. در قرن بیست و یکم، داشتن سواد خواندن و نوشتن، یا حتى اخذ مدرک دانشگاهی، نشانۀ با سواد بودن فرد نیست. بر اساس تعریف یونسکو، شخص با سواد فردی است که علاوه بر خواندن و نوشتن، دارای توانایی‌های زیر باشد:

• سواد عاطفی: توانایی برقراری روابط عاطفی شایسته با خانواده، همکاران، مشتریان، رقبا و دوستان.
• سواد ارتباطی: توانایی برقراری ارتباط و تعامل با تمامی اعضای جامعه، شامل آداب معاشرت و روابط اجتماعی مناسب.
• سواد مالی: توانایی مدیریت اقتصادی درآمد، یعنی دانش گردش تقدینگی، سرمایه‌گذاری، و مدیریت هزینه.
• سواد رسانه: توانایی تشخیص اعتبار رسانه‌ها، یعنی توانایی تشخیص صحت اخبار و دیگر پیام‌های رسانه‌ای.
• سواد آموزش و پرورش: توانایی تربیت فرزندان شایسته و برنامه‌ریزی برای آموزش و پرورش کارکنان بایسته.
• سواد رایانه: توانایی استفاده از مهارت‌های هفت‌گانۀ رایانه یا ICDL (حاشیه 1)

حاشیه 1. مهارت‌های هفت‌گانۀ رایانه یا ICDL²

در سال ۱۹۹۵ میلادی، انجمن جوامع حرفه ای انفورماتیک اروپا، با تشکیل کارگروهی ویژه، روشی برای ارتقای سطح مهارت‌های فناوری اطلاعات در سراسر اروپا ابداع نمود. آزمونی که به این منظور طراحی گردید «گواهی‌نامه اروپایی کاربری کامپیوتر» یا (ECDL) نام گرفت. این گواهی‌نامه، ابتدا در کشورهای شمال اروپا و به تدریج در سراسر اروپا و به دنبال آن در سطح بین‌المللی، به کارگرفته شد. به این ترتیب این آزمون به خارج از مرزهای اروپا نیز راه یافت و به عنوان ICDL یا «گواهی‌نامه بین‌المللی کاربری کامپیوتر» شهرتی جهانی یافت ICDL یک مدرک بین‌المللی است که توانایی دارندگان این گواهی‌نامه را در مهارت‌های کامپیوتری تأیید می‌کنند. در ایران نیز از اوایل دهه ۸۰ شمسی این آزمون برگزار می‌شود. در این آزمون ۷ مهارت عمومی کامپیوتر مورد ارزیابی قرار می‌گیرد: 

۱. مفاهیم اساسی تئوری فناوری اطلاعات (IT) 
2. مقدمه‌ای بر ویندوز- استفاده و مدیریت فایل‌ها 
3. واژه‌پردازی (Word) 
4. صفحات گسترده (Excel) 
5. پایگاه‌های داده (access) 
6. ابزار معرفی و نمایش (Power Point) 
7. خدمات اطلاعاتی (شبکه اینترنت و پست الکترونیک) 

جدیدترین تعریفی که برای سواد مطرح شده است «توانایی ایجاد تغییر» است. بر طبق این تعریف شخصی با سواد است که بتواند با استفاده از خوانده‌‌ها و آموخته‌هایش، تغییری در زندگی خود ایجاد کند³.

یادگیری مداوم و سواد

در چند دهۀ اخیر، تحولات فناوری، زندگی انسان را دگرگون کرده است. به‌علت سرعت زیاد این تغییرات، دانسته‌های ما به‌سرعت کهنه می‌شوند و از کارایی آنها به‌شدت کاسته می‌گردد. در گذشته، یک دانش‌آموختۀ مهندسی می‌توانست با آنچه در دورۀ کارشناسی فراگرفته، فعالیت حرفه‌ای موفقی را، برای سال‌های ‌طولانی، داشته باشد. این در حالی است که در دنیای پرشتاب کنونی، اطلاعات و دانسته‌های ما به‌سرعت اعتبار خود را از دست می‌دهند. در چنین شرایطی، تنها افراد و جوامعی می‌توانند به‌پیشرفت خود ادامه دهند که پیوسته در حال یادگیری بوده و به‌طور پیوسته قابلیت رقابت‌پذیری و سازگاری خود را افزایش دهند. توجه به‌این ویژگی‌ها موجب شده تا ایده یادگیری مداوم (یا مستمر) بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. 

    گروه کاری یونسکو در مورد آموزش در قرن 21، در گزارش‌هایی که در سال‌های 1996 و 1998 عرضه کرد، ضمن تأکید بر نقش آموزش مداوم، به‌این نتیجه رسیده است که آموزش دائمی در تمام طول حیات (یادگیری مادام‌العمر)⁴ بر چهار پایه یا ستون اصلی استوار است:

• یادگیری برای دانستن (یادگیری مداوم)
• یادگیری برای انجام دادن (کارآفرینی و تولید)
• یادگیری برای زیستن (شهروند مسئول و پاسخگو)
• یادگیری برای باهم-زیستن (پاسداری از صلح، حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار)

    امروزه، تأکید از نظام آموزش رسمی، که چرخۀ حیات محدودی دارد؛ به انواع دیگر یادگیری، در کل طول زندگی فرد، و به‌زبانی یادگیری از گهواره تا گور، تغییر یافته است. در چنین شرایطی، ترجیح داده می‌شود که به‌جای تأکید بر «آموزش»، یعنی چیزی که مدرس عرضه می‌کند، بیشتر به‌ «یادگیری»، یعنی آنچه که فراگیر کسب می‌کند، پرداخته شود. یادگیری مستمر فرایندی است که طی آن، افراد از طریق فرصت‌های یادگیری، دانش، مهارت‌‌ها و علایق خود را در تمام طول زندگی، توسعه می‌‌دهند. یادگیری مادام‌العمر به‌منظور ادغام یادگیری و زندگی ایجاد شده است:

- پوشش فعالیت‌های یادگیری برای همۀ افراد جامعه در همۀ سنین،

- یادگیری در تمام وجوه زندگی (در خانواده، مدرسه، جامعه، محل‌کار، ...)،

- یادگیری از طریق روش‌های مختلف (رسمی، غیر رسمی، ...).

هدف یادگیری مداوم، یا یادگیری در تمام عمر، توسعۀ سه زمینه از توانایی‌های زیر، در فرد است:

-  توسعۀ فردی و فرهنگی: کمک به‌فرد برای ایجاد معنا و مفهومی برای جهان و دستیابی به‌ثروت معنوی؛

- توسعۀ جمعی و اجتماعی: توانایی فرد برای تبدیل به شهروندی فعال و مشارکت جو در جامعه؛

- توسعه حرفه‌ای و اشتغال‌پذیری پایدار: تجهیز فرد به توانایی کارآفرینی، دستیابی به‌رضایت شغلی، رفاه مادی و امنیت اقتصادی.

یکی از ابزارهای مهم یادگیری مادام‌العمر، که امروزه بر توسعه و کاربرد آن تأکید فراوان می‌شود، استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات⁵I در (ICT)فرآیند یادگیری است. فناوری ارتباطات و اطلاعات این فرصت را در اختیار قرار می‌دهد تا بتوان از طریق تعامل و شبکه‌سازی، دانش و اطلاعات را به‌روزکرد. این وظیفه آموزشگران است که در طول دورۀ کارشناسی مهندسی، با تمهیدات مختلف، این نگرش را در فراگیران تقویت نمایند. استفاده از روش‌های آموزش دانشجو محور، و یادگیری فعال، به‌تدریج دانشجویان را به‌افرادی خودکفا در یادگیری تبدیل خواهد کرد. 

توسعه مهارت‌های وابسته به سواد (چون خواندن، نوشتن و ...)، مستلزم تمرین و کاربرد مداوم آنهاست. توسعۀ اینگونه مهارت‌ها، از توانایی انجام کارهای ساده‌تر شروع و به ‌وظایف سطوح بالاتر، سخت‌تر و پیچیده‌تر منتهی می‌شوند. گسترش نیازهای فرد در گذر زمان، عامل کسب مهارت‌های جدید، یا توسعه سطح بالاتری از مهارت‌های موجود است. از سوی دیگر، هیچ تضمینی وجود ندارد که افراد مهارت‌های خود را در گذر زمان از دست ندهند. خلاصه اینکه، در دنیای معاصر هیچ مرز جادویی برای عبور از بی‌سوادی به ‌باسوادی وجود ندارد. در چنین دنیایی، عبارات رایج زیر، اعتبار خود را به‌تدریج، از دست می‌دهند:

- دوگانۀ سنتی باسواد و بی‌سواد؛

- هدف ریشه‌کن کردن بی‌سوادی؛

- اعلام کشور بدون بی‌سواد.

مؤسسات ارزشیابی برنامه‌های ‌آموزش مهندسی دنیا، از جمله مؤسسۀ ارزشیابی آموزش مهندسی ایران، یادگیری مادام‌العمر را یکی از توانایی‌های ضروری یک دانش‌آموختۀ مهندسی در نظر گرفته‌اند. از اینرو، مؤسسات آموزش مهندسی، برای کسب گواهی کیفیت و ارزشیابی، باید ثابت نمایند که دانش‌آموختگانشان به‌این توانایی دست یافته‌اند.

منابع

Literacy & Basic Skills as a Foundation for Lifelong Learning, UNESCO Institute for Lifelong Learning (UIL) ,8 September 2014

(UNESCO website (accessed January 2011

سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی (دسترسی 97/11/10)

معماریان حسین. 1390. روش‌های نوین دانشجومحور در آموزش مهندسی. فصلنامه آموزش مهندسی ایران، فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، جلد 13، شماره 52، پاییز 1390، صفحات 1-21.

معماریان حسین. 1391. نوآوری در آموزش مهندسی، انتشارات دانشگاه تهران. 439 صفحه.

دکتر حسین معماریان، خرداد 1398

  [1] literacy 

  [2] International Computer Driving Licence(ICDL). 

 [3] در روانشناسی، یادگیری به‌صورت ایجاد تغییر پایدار در رفتار تعریف می‌شود. پس ایجاد تغییر در رفتار، تأثیرگذارترین مؤلفه در باسوادی است.

 [4] lifelong learning

 [5] Information and Communication Technology (IC

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.