امروزه مهندسی به‌ یک نظام جهانی تبدیل شده و در نتیجه آموزش آن نیز کم و بیش از الگویی جهانی تبعیت می‌نماید. در چنین شرایطی اعتبار مشابه مدارک از اهمیت زیادی برخوردار شده است. اعتبارسنجی محتاج ارزشیابی است. در گذشته ارزشیابی  با توجه به کیفیت ورودی‌ها، یعنی آنچه دانشگاه عرضه می‌کند انجام می‌شد. این در حالی است که امروزه ارزشیابی مبتنی بر توانایی‌های کسب شده توسط خروجی‌های برنامه، یعنی دانشجویان، است. نگرش نوین به‌ ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی از سال‌های پایانی قرن گذشته آغاز شد و به‌‌سرعت گسترش یافت. امروزه مراکز آموزشی و کشورهایی که این فرایند را با موفقیت به‌ انجام رسانده‌اند، برای همگرایی بیشتر و تبادل یافته‌ها، در پیمان‌های بین‌المللی، همچون پیمان واشنگتن، گرد هم آمده‌اند.

     ارزشیابی مدرن به‌‌دنبال رتبه‌‌بندی و نمره دادن به‌‌مراکز آموزشی و ‌برنامه‌های آموزشی نیست؛ بلکه هدف آن تأیید دستیابی برنامه آموزشی به‌‌استانداردهای کیفیت در نظر گرفته شده است. ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی در کشورهای مختلف با توجه به‌‌استانداردها و ملاک‌های کم و بیش یکنواختی انجام می‌شود. این استانداردها چارچوب دستاوردهای برنامه، یعنی توانایی‌ها و شایستگی‌های کسب شده توسط دانشجویان را توضیح می‌دهند. توانایی حرفه‌ای را می‌توان ارتباط پیچیدۀ بین سه مقوله دانش، مهارت و نگرش به‌‌حساب آورد. به‌‌این منظور، یک دورۀ آموزش مهندسی باید بتواند دانش‌آموختگانی تربیت کند که ضمن داشتن دانش کافی از مبانی علوم و مهندسی، دارای مهارت و توانایی در ارتباطات، کار گروهی و خودآموزی بوده و نگرش درستی به‌‌محتوی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مهندسی داشته باشند. مقایسۀ برنامه‌های آموزش مهندسی کشور با آموزش‌های مشابه در کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد که برنامه‌های آموزش مهندسی ایران بیشتر بر دانش‌افزایی‌ تأکید داشته و توجه کمتری بر توسعه مهارت‌ها و نگرش‌های دانش‌آموختگان دارد.

     در کشورهای پیشرفته فرایند ارزشیابی توسط مؤسسات مستقل صورت می‌گیرد. در کشور ما تاکنون فرایند خاص و مستقلی برای ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی وجود نداشته است. به‌‌دنبال تأسیس انجمن آموزش مهندسی ایران، مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران در سال 1390 تأسیس شد. این مؤسسه نهادی غیردولتی، غیرتجاری، غیر‌سیاسی و غیرانتفاعی است. مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران تشکلی از افراد حقیقی، انجمن‌ها و مراکز دارای اهداف آموزشی و علمی است که برای نیل به‌‌ اهداف زیر تأسیس شده است:

• تضمین کیفیت آموزش، به‌‌وسیله ارزشیابی برنامه‌های آموزشی و برای اطمینان از صلاحیت دانش‌آموختگان برای ورود به‌ فعالیت‌های حرفه‌ای.
• ارتقاء کیفیت آموزش، از طریق تشویق به‌ نوآوری‌ و پیشرفت مداوم و تسهیل برنامه‌‌ریزی‌های راهبردی مورد نیاز در مهندسی، فناوری و علوم کاربردی، و زمینه‌های وابسته.

      فرایند ارزشیابی دارای دو وجه ارزیابی درونی و برونی است. ارزیابی درونی توسط دانشگاه صورت گرفته و ارزیابی برونی توسط مؤسسه ارزشیابی مستقل به‌‌انجام می‌رسد. هر دانشگاه علاقمند به‌‌ارزشیابی، پس از دریافت پرسشنامه‌ها و کسب راهنمایی‌های لازم، گروه ارزیابی درونی را برای هر برنامه آموزشی، تشکیل می‌دهد. مرکز آموزشی، هر زمان که حداقل شرایط توسط برنامه احراز شد و پرسشنامه تکمیل گردید، آنرا به‌‌همراه مستندات لازم برای موسسه ارزشیابی ارسال می‌کند. فرایند ارزیابی برونی با تشکیل تیم ارزیابی، متشکل از اساتید پیش‌کسوت و نمایندگانی از انجمن حرفه‌ای مربوطه آغاز شده و با بازدید دو روزه از مرکز آموزشی، کنترل پرسشنامه تکمیل شده و تماس با مدیریت، اساتید، کارکنان و دانشجویان و بازدید از امکانات آزمایشگاهی برنامه، ادامه می‌یابد. گزارش مثبت و تأیید این هیئت مبنای اهدای گواهی پنج ساله ارزشیابی به‌‌برنامۀ مورد بررسی، یا ارسال کاستی‌های برنامه به‌‌دانشگاه و ارائه راهنمایی‌هایی برای برطرف نمودن آنهاست. کسب مجدد تأییدیه ارزشیابی، پس از پایان دوره پنج ساله، منوط به اثبات ارتقاء برنامه در این فاصله زمانی می‌باشد.

     در یکی دو دهه اخیر، آموزش مهندسی در ایران توسعۀ کمّی زیادی داشته است. در این سال‌ها، اغلب واحدهای آموزش مهندسی کشور، صرف‌نظر از امکانات و توانائی‌هایشان، تمایل داشته‌اند که همه یا بیشتر تخصص‌ها یا گرایش‌های مصوب را راه‌اندازی نمایند. در شرایطی که به‌‌دلیل اعمال سیستم برنامه‌ریزی متمرکز در آموزش‌عالی، محتوی برنامه‌ها و سرفصل‌های دروس، در همۀ مراکز آموزشی کم و بیش یکسان بوده است، محصولات این مراکز، یعنی دانش‌آموختگان، از درجات مختلفی از توانایی برخوردار بوده‌ و روشی نیز برای ارزیابی آنها در دسترس نبوده است. این در حالی است که هر برنامۀ آموزش مهندسی باید علاوه براهداف تعریف شده، سیستمی جهت ارزیابی میزان دستیابی به‌این اهداف داشته باشد، تا بتواند سطح آمادگی دانش‌آموختگان خود را برای روبروشدن با واقعیت‌های دنیای کار، ارزیابی کند. در کشور ما تا چند سال پیش سازوکار مشخصی برای ارزیابی برنامه‌های آموزش مهندسی وجود نداشت. از اقدامات مؤثری که در سال‌های اخیر در این زمینه در کشور صورت گرفته می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بررسی ملاک‌ها و سازوکار ارزشیابی آموزش مهندسی در دنیا
• انتخاب ملاک‌های مناسب برای ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی کشور
• تعیین سازوکار ارزیابی درونی و برونی برنامه‌های آموزش مهندسی
• تعیین ساختار اجرایی ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی کشور
• اجرای آزمایشی سازوکارهای پیشنهادی

به‌منظور اجرایی کردن فرایند ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی در دانشکده فنی دانشگاه تهران، مرکز ارزیابی کیفیت پردیس فنی تشکیل و ارزیابی درونی در مورد دو برنامه کارشناسی مهندسی مخابرات و مهندسی مکانیک با موفقیت به‌ اجرا در آمد و به‌ دنبال آن در پاییز 1391 ارزیابی درونی چند برنامۀ آموزشی دیگر پردیس دانشکده‌های فنی، به‌طور همزمان آغاز شد. در حال حاضر، مؤسسه ارزشیابی آموزش مهندسی ایران، وظیفه مهم ارزشیابی برونی برنامه‌های آموزش مهندسی کشور را در سطح ملی به‌‌عهده گرفته است. این مؤسسه نیز به‌طور آزمایشی دو برنامه آموزشی مهندسی مخابرات دانشگاه تهران و مهندسی مکانیک دانشگاه شریف را ارزیابی نموده و هم ‌اکنون آماده ارائۀ خدمات به‌ دانشگاه‌های کشور است. به‌‌ سه مقاله «نهضت جهانی ارزشیابی آموزش مهندسی» (پیوست)، «فرایند ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی ایران» (پیوست)، و «سازکار ارزیابی درونی برنامه‌های آموزش مهندسی ایران» (پیوست)، که به‌منظور ساماندهی ارزشیابی برنامه‌های آموزش مهندسی کشور تهیه شده، آمده است. اطلاعات مربوط به‌فرایند ارزشیابی در ایران را همچنین می‌توان از کتاب نوآوری در آموزش مهندسی، انتشارات دانشگاه تهران، به‌دست آورد.

ح. م.، اردیبهشت 1392

فایل pdf این متن، از لینک مقابل قابل دریافت است.